Powrót
Borsuk
Daniel
Dzik
Dziki królik
Jeleń sika
Jeleń szlachetny
Jenot
Kozica
Kuna domowa
Kuna leśna
Lis
Łasica łaska
Łoś
Muflon
Norka amerykańska
Norka europejska
Piżmak
Ryś
Sarna
Tchórz stepowy
Tchórz zwyczajny
Wilk
Wydra
Zając bielak
Zając szarak
|
 | Jeleń szlachetny - Cervus elaphus
Rząd: Parzystokopytne - Artiodactyla
Rodzina: Jeleniowate - Cervidae |
|
|
 | | Ciele jelenia Fot. Dariusz Litwiński |
Opis: Jeleń jest zwierzęciem o harmonijnej budowie ciała. Samce noszą poroże nadające ich sylwetce swoiste piękno. Okrywa włosowa (suknia) jelenia ma latem czerwono- brunatno-rudawe ubarwienie o różnych odcieniach. Zimowa suknia jest płowa.
Włosy sukni letniej są krótkie, zimą niemal dwukrotnie dłuższe i gęstsze. Na pośladkach występuje wydłużona plama zwana lustrem. Latem jest ona brązowo-żółta, zimą żółto-biała. Cielęta są barwy rudobrunatnej z żółtawobiałymi plamkami na bokach ciała. Na zewnętrznej stronie tylnej stopy (badyla), poniżej pięty, widoczne są pęczki dłuższych włosów pokrywających gruczoły metatarsalne. Na górnej stronie karku biegnie pasmo ciemniejszych włosów- sięgające do grzbietu. Samice mają dwie pary sutek.
Wzór zębowy jelenia przedstawia się następująco 0 0(1) 3 3 / 3 1 33.
Występowanie: Jeleń szlachetny jest zwierzęciem rodzimym w pasie szerokości geograficznej 300-650N, o zasięgu holarktycznym choć nie ciągłym. Jeleń w Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych.
Biotop: Na kontynencie europejskim jeleń jest silnie związany ze środowiskiem leśnym. Zasiedla lasy liściaste, mieszane i lite drzewostany lub plantacje drzew iglastych. Jelenie nigdy nie były liczne w rozległych, zwartych kompleksach lasów pierwotnych. Wspólną cechą środowisk leśnych preferowanych przez jelenia jest występowanie w ich obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie powierzchni trawiastych (luk, płazowin, łąk, pastwisk). Jelenie wykazują wyraźną zmienność sezonową w doborze środowiska. W okresie wiosennym często penetrują łąki i szuwary, latem i jesienią lasy dębowo- bukowe, natomiast zimą ich najważniejszą ostoję stanowią bory sosnowe.
Pokarm: Drzewa i krzewy (49 gatunków) są najważniejszymi roślinami żerowymi. Dostarczają one pokarmu w postaci pędów, kory, liści i owoców. Najważniejszymi gatunkami drzew w kolejności malejącego znaczenia są: sosna pospolita, grab, brzoza brodawkowata, dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy olsza czarna, jarzębina, topola osika, klon; a spośród krzewów: leszczyna, kruszyna, malina, wierzba iwa, jałowiec, wierzba szara. Wśród krzewinek głównymi gatunkami w diecie jeleni są: bagno i borówki (czarna, brusznica i błotna). Spośród roślin dwuliściennych (109 gatunków) najważniejsze to: pszeńce, szczawik zajęczy, zawilec, poziomka, dąbrówka, konwalia, szczaw, gajowiec i gwiezdnica. Najważniejsze z 48 zjadanych gatunków traw i turzyc to: Calamagrostis arundinacea, Luzula pilosa, Carex digitata, Agrostis vulgaris, Agrostis canina i Calamagrostis epigejos. Dieta jeleni zmienia się w zależności od pory roku. Wiosną trawy, turzyce i sity stanowią 37% diety, reszta to drzewa i krzewy 28%, zioła 19%, krzewinki 14%. Latem najważniejszą grupą zjadanych roślin są zioła 41%, drzewa i krzewy 29%, krzewinki 18% a trawy 10%. Jesienią przeważają krzewinki 34%, poza tym drzewa i krzewy 22%, trawy 21% a zioła 16%. Zima pokarm pochodzący z drzew i krzewów stanowi niemal 50% diety jeleni, oprócz nich zjadane są krzewinki w ilości 39%.
Rozród: Okres rui (rykowisko) przypada na drugą połowę września. Ciąża trwa 231-238 dni. Łanie rodzą najczęściej jedno cielę w roku. Łanie biorą udział w rui po raz pierwszy w wieku 2 lat i rodzą pierwsze cielę w wieku 3 lat. Młode rodzą się w maju i czerwcu. Ssą przez około 8-10 miesięcy.
Rozwój: Najaktywniejszy rozwój przypada na pierwsze 5 lat życia, maksymalna wielkość ciała i najlepsza kondycja- w wieku od 5 do 10 lat; po przekroczeniu 10 następuje spadek.
Rozwój poroża: Poroże jelenia (wieniec) składa się z dwu tyk z odgałęzieniami (odnogami). W sile wieku na każdej tyce są trzy odnogi- oczniak, nadoczniak, opierak oraz korona mająca trzy i więcej odnóg Na powierzchni tyki i dolnych części odnóg często występują drobne zgrubienia (zwane perłami), a u podstawy tyki róża. Nasady (możdżenie), stanowiące podstawę przyszłego wieńca, zaczynają wyrastać w 7-8 miesiącu po urodzeniu zwierzęcia. Wkrótce formuje się na nich pierwsze poroże w postaci nie rozgałęzionych i niezbyt wysokich tyk, nie posiadających jeszcze róż. Jelenia o takim wieńcu określa się mianem szpicaka. To poroże wycierane jest ze scypułu zwykle we wrześniu, a w kwietniu, maju następnego roku zostaje zrzucone. W trzecim roku życia jeleń nakłada swój drugi wieniec, wycierany zwykle w sierpniu. W tej klasie wieku występują przeważnie szóstaki, tj. Osobniki mające dwie odnogi: oczniak i opierak oraz tykę zakończoną grotem i posiadającą już różę.
Z wiekiem liczba odnóg w porożu jelenia się zwiększa, do pełni rozwoju osobniczego (10-14 lat), a potem maleje. Byka w którego porożu występuje korona nazywany koronnym, przy czym może on być dwustronnie koronny lub jednostronnie koronny, jeśli jedna z tyk zamiast koroną kończy się widlicą lub grotem. Wieniec o pięciu odnogach na każdej tyce określa się mianem dziesiątaka regularnego, w razie natomiast mniejszej liczby odgałęzień na jednej z tyk- nieregularnego. Wśród osobników w pełni dojrzałych fizycznie często w lesie spotykamy dwunastaki i czternastaki, rzadziej szesnastaki i osiemnastaki, a dwudziestaki, dwu- czy czterodwudziestaki są już bardzo rzadkie. Osobniki w średnim wieku zrzucają poroże w marcu lub kwietniu, nowe zaś wycierają na przełomie lipca i sierpnia.
Wraz z wiekiem byka okresy wycierania i zrzucania poroża ulegają przyspieszeniu. Maksymalna długość życia jelenia szlachetnego wynosi około 20 lat, średnia- 5-6 lat.
Linienie rozpoczyna się u starszych osobników z końcem kwietnia, w maju- u większości, a w czerwcu u osobników o słabej kondycji. Zimowa sierść zaczyna rozwijać się we wrześniu i w ciągu października następuje zmiana sukni na zimową.
Naturalnymi wrogami jelenia są wilk, ryś i niedźwiedź. Drapieżniki te wywołują zasadniczo wpływ pozytywny, eliminują młodzież i osobniki upośledzone.
Behawior: Czynnikami wpływającymi na zachowanie się jeleni są : pokarm, osłona przed niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi oraz interakcje z człowiekiem i innymi zwierzętami. W warunkach spokoju jelenie są najaktywniejsze w godzinach dziennych. Niewielka część aktywności przypada na godziny nocne. Naturalny rytm aktywności dobowej ulega zakłóceniu przez wiele czynników, np. nękające owady, człowieka, drapieżniki. Aktywność jeleni zmniejsza się zimą, wzrasta latem. Na sen jelenie przeznaczają zaledwie 60-100 minut na dobę. Społeczne zachowanie się jeleni obejmuje takie przejawy jak znakowanie terytorium, oddawanie moczu, wydzielanie zapachu, wydawanie głosu, ruchy i terytoria chmar. Jeleń szlachetny jest zwierzęciem stadnym o wysokim stopniu rozwoju społecznego. System społeczny opiera się na matriarchacie. Opieka macierzyńska jest u tego gatunku przedłużona do trzeciego roku życia potomstwa. Samce wykazują niższy poziom stadności. W obrębie chmary jeleni występują grupy rodzinne składające się z łani i jej potomstwa z bieżącego i poprzedniego roku. Te podstawowe grupy są stałe. Łączą się z innymi w większe zgrupowania, których skład się ustawicznie zmienia. Do chmar dołączają okresowo zwierzęta samotne. W czasie wycieleń (maj-czerwiec) jednoroczne jelenie są wypędzane przez matki i tworzą luźne ugrupowania lub przebywają samotnie na obrzeżach terytorium łani. Po urodzeniu cieląt łanie dopuszczają na powrót do grupy swe zeszłoroczne potomstwo. Samce zrywają więzy z grupą matriarchalną wcześniej niż samice. Dołączają one do chmar męskich w których byki przebywają przez większą część roku. Stare byki prowadzą czasem samotniczy tryb życia. Chmary jeleni nie bronią aktywnie areału swojego występowania. Najlepsze tereny zajmują chmary łań z potomstwem. Na nich odbywa się ruja i wycielenia. Ugrupowania byków zajmują tereny peryferyjne. Wśród byków istnieje wyraźna hierarchia dominacji, zanikająca wraz ze zrzucaniem poroża. Nowo uformowane hierarchia po odbudowaniu poroża jest często odmienna od poprzedniej. Prawdziwe walki występują tylko wśród 7-9 letnich byków w okresie rui.
Znaczenie gatunku: Jelenie wywierają wpływ na środowisko poprzez eliminowanie roślin preferowanych jako pokarm i zwiększanie roli roślin pomijanych jako żer. W warunkach niewielkiego zagęszczenia wywierają one stabilizujący wpływ na ekosystem leśny, zwiększając jego wydajność i zróżnicowanie. Szkody w wyniku nadmiernej ilości jeleni mogą przybierać dość duże rozmiary, może to być spałowanie i zgryzienie drzew gospodarczo cennych, gatunków lasotwórczych oraz zgryzanie i tratowanie upraw.
Poroże u jeleniowatych
U większości jeleniowatych poroże występuje tylko u samców, wyjątek stanowi renifer, którego samice mają z reguły poroże, choć znacznie mniejsze niż u samców. Kość czołowa jeleniowatych tworzy stały kostny wyrostek zwany nasadą. Na nasadzie jeleniowatych wyrasta narostek w postaci szpica, rozgałęzionej tyki lub łopaty. Poroże jest tworem kostnym, w okresie wzrostu pokrytym skórą, o krótkim i miękkim uwłosieniu, pozbawionym włosów ościstych (scypułem). Pod scypułem przebiegają liczne naczynia krwionośne, których ślady widoczne są na skostniałym porożu w postaci rowków, oraz nerwy, dzięki którym w okresie wzrostu poroża jeleniowate reagują na bodźce dotykowe i ból.
Poroże jeleniowatych rośnie wierzchołkiem, w przeciwieństwie do kopyt, pazurów i rogów rosnących u podstawy. Kostnienie poroża następuje od nasady ku górze. Po całkowitym wykształceniu się poroża scypuł usycha i zostaje wytarty o gałęzie i pnie drzew oraz rośliny runa. Początkowo jasne poroże przybiera wówczas barwę brązową, o różnych odcieniach, pochodzącą od soków kaleczonych przy wycieraniu scypułu roślin. Końce odnóg ulegają z czasem wyszlifowaniu, stają się połyskliwe i niemal zupełnie białe. Rozwój poroża sterowany jest hormonalnie. Kostnienie i wycieranie poroża ze scypułu wiąże się ze wzrastającym we krwi poziomem testosteronu. Dopiero po spadku poziomu testosteronu we krwi poniżej wartości granicznej następuje zrzucanie poroża. Jest ono poprzedzone pojawieniem się tzw. Linii demarkacyjnej, powstającej w górnej części nasady. Na wskutek rozpadu substancji kostnej w tej strefie tyki trzymają się coraz słabiej i wreszcie odpadają.
Góra strony
|
|
|
